Prof. Dr. Sener Aktürk, Hamza Yusuf'un Iskoçya'nin Basbakani seçilmesinin Britanya, Avrupa ve Bati'da Müslümanlarin temsiline dair nelere isaret ettigini AA Analiz için kaleme aldi.
Hamza Yusuf'un seçimini istisnai kilan unsur, 2011 sayimina göre nüfusun yüzde 1,45'inin Müslüman oldugu Iskoçya'da hükümetin basina bir Müslüman'in seçilmesidir.
https://www.hikmetakademisi.com/yazifile/DED5A194-F8D6-448B-B670-2046E3C11DC6.jpeg
Hamza Yusuf'un 27 Mart 2023'te Iskoç Ulusal Partisi'nin liderligine ve sonrasinda beklendigi üzere Iskoç Parlamentosunun onayiyla 29 Mart 2023'te Iskoçya'nin Basbakanligina seçilmesi, uluslararasi medyada ve Türkiye'de de "Bati dünyasinda seçilen ilk Müslüman hükümet lideri" olarak büyük yanki uyandirdi. Yusuf, Britanya Imparatorlugu'nun yönetimindeki farkli sömürgelerinden Iskoçya'ya göç etmis bir anne babanin Iskoçya'da dogup büyümüs oglu. 26 Avrupa ülkesinde Müslüman azinligin siyasi temsil seviyelerini tespit ve analiz ettigimiz bir makalemizden [1] ve 12 Avrupa ülkesinde dindar muhafazakar Müslümanlara yönelik siyasi mühendislik ve dislama politikalarina odaklanan bir raporumuzdan [2] yola çikarak Hamza Yusuf'un seçilmesinin Britanya, Avrupa ve dünya çapinda ne anlama geldigini ve gelmedigini açiklamak mümkün.
Birincisi, Britanya ve onun özerk bir bölgesi olan Iskoçya'ya özgü bu olumlu gelismeyi, Avrupa çapinda Müslümanlarin siyasi temsiline genellemek dogru degildir. Britanya dahil ortalama bir Bati Avrupa ülkesinde Müslüman azinliklar nüfuslarina oranla oldukça düsük bir siyasi temsile sahiptir. Britanya nüfusunun yüzde 4,7'si Müslüman oldugu halde Avam Kamarasi'ndaki Müslüman milletvekili orani 2007 ile 2018 arasindaki 3 seçim döneminde ortalama yüzde 1,9'da kalmis; Müslüman azinlik nüfusuna oranla olmasi gerekenin ancak beste ikisi kadar temsil edilmis; yaklasik 30 Müslüman milletvekili olmasi gerekirken ortalama 12 milletvekilinde kalarak 18 milletvekili eksik temsil edilmistir [1]. Bu oran bir diger büyük Avrupa ülkesi Almanya'daki Müslüman azinligin (yüzde 4,9) siyasi temsil oraniyla (yüzde 2) neredeyse ayni olup, Almanya'da da olmasi gerekenin beste ikisi kadar Müslüman milletvekili seçilerek 18 milletvekili eksik kalmistir. Bati Avrupa'nin en büyük Müslüman azinligina (yüzde 7,5) sahip Fransa'da ise Müslümanlar nüfuslarinin onda biri kadar temsil edilmis ve yaklasik 42 Müslüman milletvekili olmasi gerekirken ortalamada 4 Müslüman kökenli milletvekili Fransiz Parlamentosuna seçilebilmistir [1]. Müslüman nüfusun yüzde 4'ün üzerinde oldugu diger ülkelerden Avusturya ve Danimarka, temsil eksikliginde Almanya ve Britanya'ya yakinken, Müslüman azinlik nüfusunun ancak onda birinin temsil edildigi Isviçre temsil eksigi açisindan Fransa'ya yakindir [1]. Hamza Yusuf'un seçimini istisnai kilan bir unsur, 2011 sayimina göre nüfusun yüzde 1,45'inin Müslüman oldugu Iskoçya'da hükümetin basina bir Müslüman'in seçilmesidir. Biz de arastirmamiza sadece Müslüman azinligin en azindan bir milletvekiline karsilik gelecek kadar nüfusu olan ülkeleri dahil ettik.
Hamza Yusuf'un 27 Mart 2023'te Iskoç Ulusal Partisi'nin liderligine ve sonrasinda beklendigi üzere Iskoç Parlamentosunun onayiyla 29 Mart 2023'te Iskoçya'nin Basbakanligina seçilmesi, uluslararasi medyada ve Türkiye'de de "Bati dünyasinda seçilen ilk Müslüman hükümet lideri" olarak büyük yanki uyandirdi. Yusuf, Britanya Imparatorlugu'nun yönetimindeki farkli sömürgelerinden Iskoçya'ya göç etmis bir anne babanin Iskoçya'da dogup büyümüs oglu.
Ikincisi, Hamza Yusuf'un seçimini Avrupa ölçeginde istisnai ve çarpici kilan belki de en önemli unsur seçimin akabinde kendisinin paylastigi fotografinda görüldügü üzere ailesine imamlik yaparak namaz kildiran dindar bir Müslüman kimligini sahiplenmesidir. Hem 26 Avrupa ülkesinde 635 Müslüman kökenli milletvekilini inceledigimiz arastirmamizda hem de daha özel olarak 12 Bati Avrupa ülkesindeki Müslüman kökenli milletvekillerine odaklandigim raporumda vurguladigim üzere, Britanya haricinde Avrupa ülkelerindeki Müslüman kökenli milletvekillerinin neredeyse hiçbiri kamusal alanda dindar Müslüman olduklarini düsündürecek bir ibadet veya faaliyette bulunmamaktadir [2]. Britanya disindaki tüm Bati Avrupa ülkelerinde toplam sayisi 100'ün üzerinde olan Müslüman kökenli milletvekilleri arasinda cuma namazi dahil herhangi bir ortamda namaz kildigina rastlanan, oruç tuttugunu ifade eden veya görünür dindarlik emaresi olarak yorumlanabilecek bir pratigi olan sadece üç milletvekili bulabildim: Belçika'da seçim kampanyalari sirasinda camileri ziyaret ettigi gözlenen iki Türk milletvekili ve yine Belçika'da Brüksel Eyalet Parlamentosunun basörtülü milletvekili Mahinur Özdemir. Buna mukabil, Ingiltere'nin baskenti Londra'nin belediye baskani Sadik Khan Ramazan orucunun kendisi üzerindeki etkilerinden röportajlarinda bahsetmis, alkollü içki içmedigi halde barlarda da seçim kampanyasi yürütmesi haber olmustu. Oysa 2017 genel seçimlerinde 18 Müslüman kökenli milletvekilinin seçildigi Almanya dahil herhangi bir baska Bati Avrupa ülkesinde bir Müslüman adayin oruç tuttugunu veya namaz kildigini söylemesi bile siyasi kariyerinin bitmesine yol açabilir. Dolayisiyla Hamza Yusuf'un seçimini, Bati Avrupa ülkeleri arasinda Islami dini pratiklerin hor görülmedigi istisnai bir örnek olan Britanya'nin çatisi altinda gerçeklesebilmis bir ilk olarak degerlendirmek gerekir.
Azinlik din ve mezheplerinin siyasette temsili konusu Bati Avrupa'nin Bati disi dünyaya karsi üstünlük iddia edebilecegi bir konu degildir. Bununla birlikte Müslüman kimligini sahiplenen bir siyasetçi olarak Hamza Yusuf'un Iskoçya hükümetinin basina gelisini, özellikle Avrupa genelinde olumlu bir örnek olmasi ümidiyle temkinli bir iyimserlikle karsilamak mümkündür.
Üçüncüsü, dünyanin en uzun soluklu demokrasisi sayilan Britanya'da 300 küsur yildir sadece Protestan mezhebinden Hristiyan kökenli basbakanlar oldugu halde, bu mezhep tekeli ancak 2022 sonlarinda Hindu Rishi Sunak'in Basbakanliga getirilmesiyle kirildi. Iskoçya'nin basina Yusuf'un getirilmesi de Britanya siyasetindeki sembolik bir dönüsümün bir baska tezahürü olarak görülebilir. Her iki örnekte de seçilenin halk oyuyla seçilmedigini, delegeler tarafindan iktidardaki partinin basina seçildigi için dolayli olarak hükümetin basina geçtigini vurgulamakta fayda var. Önümüzdeki yillarda Britanya ve Iskoçya halki sandiga gittiginde gerçekten Rishi Sunak veya Hamza Yusuf'un genel seçimleri kazanip kazanamayacagini zaman gösterecek. Bu açidan bakildiginda parti delegeleri tarafindan seçilen Sunak ve Yusuf'un aksine dogrudan halk oyuyla 2016'da Londra Belediye Baskani seçilen Müslüman Sadik Khan daha büyük bir basariya imza atmis sayilabilir. Kökenleri Britanya'nin en büyük sömürgesi Hint alt kitasina uzananlar sadece Britanya Basbakani Rishi Sunak ve Iskoçya Basbakani Hamza Yusuf'tan ibaret degil. Siyaseti, tarihi ve toplumu Ingiltere ve Iskoçya'yla iç içe geçen komsu Irlanda'nin Cumhurbaskani Leo Varadkar'in da babasi Hindu ve kendisi de ülkesinin ilk escinsel cumhurbaskani olarak biliniyor. Fakat kendisi, Hinduizm yerine Irlanda milli kimliginin vazgeçilmez unsuru olarak görülen Katolik Hristiyan kimligini sahipleniyor. Dolayisiyla bugün itibariyla Britanya adalarinin üç büyük ülkesinin basinda da kökenleri Ingiliz sömürge imparatorlugunun göz bebegi Hindistan'a uzanan liderler yer aliyor.
Resmi ve sembolik anlamda Britanya'nin devlet baskani ise 3 asirdan eskiye dayanan kurucu kanunu geregi Protestan mezhebinden olmasi mecburi hükümdar, güncel durumda Kral 3. Charles. Ingiltere, 1688 devriminden 1829'da Katoliklere seçilme hakkini veren reForma kadarki 141 yil boyunca sadece Protestan mezhebinden olanlarin milletvekili seçilebildigi, hatta orduda subay ve Oxford Üniversitesinde ögretim üyesi olabilmek için de Protestan mezhebine mensubiyetin sart kosuldugu bir ülke. 1829'da ilk Katolik milletvekili Daniel O'Connell seçilmis. Lionel Rothschild ise 3 defa seçildigi halde ancak 1858'de Incil yerine Tevrat'a el basarak yemin etmesine izin verildiginde ilk Yahudi milletvekili olarak seçilebiliyor. Bir baska deyisle 1688 devriminden sonra en büyük azinlik mezhebinden ilk milletvekilinin seçilmesine izin verilmesi 141 yil, Hristiyanlik disi bir dinden ilk milletvekiline izin verilmesi ise 170 yil sürmüs. Son olarak, yukarida da belirttigim üzere 2022 sonunda Rishi Sunak'in iktidar partisindeki yönetim degisikligi sebebiyle Basbakanliga getirilmesine kadar, bu makamin ihdas edildigi 1721 yilindan itibaren 301 yil boyunca tüm Basbakanlarin Protestan veya Protestan kökenli ateist olduklari bir ülke Ingiltere [3]. Benjamin Disraeli veya Boris Johnson gibi farkli din veya mezhepten gelenler de genç yasta mezhep degistirerek devletin resmi kilisesi olan Anglikan Protestan kilisesine intisap etmis.
Batili ülkelerdeki az sayida Müslüman hakim hala haber degeri tasidigi halde, Misir'in mevcut Anayasa Mahkemesi Baskani bir Hristiyan ve geçtigimiz yüzyilda Misir'in en az iki Hristiyan Basbakani oldu. Uzun süre Irak Disisleri Bakani (1983-1991) olmasinin yani sira pek çok üst düzey siyasi görev üstlenen Tarik Aziz de Hristiyan'di. Oysa Bati'da, üstelik Misir veya Irak ölçegindeki bir devlette, Müslüman Anayasa Mahkemesi Baskani veya Disisleri Bakani görülmemistir.
Dördüncüsü, Hamza Yusuf dahil Avrupa genelinde Müslüman kökenli siyasi temsilcilerin büyük çogunlugunun ülke siyaseti ortalamasinin dahi solunda yer aldigini vurgulamak gerekir. Yusuf'un Iskoç Ulusal Partisi liderligi için seçim yarisinda en yakin rakibi Kate Forbes'in aksine, escinsel evliligi yönünde oy kullandigi ve bu konuda Forbes dahil Ash Regan gibi diger lider adaylarindan ayristigi Ingilizce medyada çokça yer alan bir gerçek. Fakat bu tutum Yusuf'a özgü olmayip, Avrupa'daki Müslüman siyasetçiler arasindaki genel temayüldür. Örnegin 2017'de Almanya Parlamentosundaki escinsel evlilik oylamasinda da Hristiyan Demokrat Sansölye Angela Merkel dahil iktidar partisinin önemli bir kismi aleyhte oy kullandigi halde, bu konuda fikrini beyan eden farkli partilere mensup tüm Müslüman milletvekilleri lehte oy kullanmis ve yasa kabul edilmisti [2]. Avrupa'daki Müslüman azinlik seçmenlerin dini muhafazakarligi ile siyasi temsilcilerinin sol-liberal tercihleri arasindaki çarpici farkin çok benzerini Amerika Birlesik Devletleri'ndeki (ABD) nispeten dindar muhafazakar Afrikali Amerikali seçmenlerle sol-liberal (Demokrat Partili) siyasi temsilcileri arasinda da gözlemliyoruz [2].
Besincisi, Bati Avrupa için bir ilk olmakla beraber dini azinliklarin yüksek düzeyde siyasi temsilinin Bati disi toplumlarda çok sayida benzer örnegi geçmisten günümüze mevcuttur. 300 yil boyunca tüm Basbakanlari Protestan veya Protestan kökenli ateist olan Britanya'nin aksine, eski sömürgesi Pakistan'in Kurucu Devlet Baskani Muhammet Ali Cinnah çok küçük bir dini azinlik olan Ismaili mezhebindendi ve hayatinin ilerleyen döneminde yine azinlikta olan ana akim Siilige intisap etti. Hindistan'in en az iki Müslüman Cumhurbaskani oldu. Tüm bu karsilastirmalar baglaminda, Hamza Yusuf'un seçiminin tarihi önemini yadsimamakla birlikte, Iskoçya'nin bagimsiz bir devlet degil Britanya içinde bölgesel bir yönetim oldugunu (Ispanya'daki Katalonya gibi) ve hatta bu sebeple Yusuf'un makaminin Ingilizce "Basbakan" (Prime Minister) degil, yine benzer statüdeki Galler ve Kuzey Irlanda bölgesel hükümetlerinde oldugu gibi "Ilk Bakan" (First Minister) olarak anildigini da hatirlatmakta fayda var.
Batili ülkelerdeki az sayida Müslüman hakim hala haber degeri tasidigi halde, Misir'in mevcut Anayasa Mahkemesi Baskani bir Hristiyan ve geçtigimiz yüzyilda Misir'in en az iki Hristiyan Basbakani oldu. Uzun süre Irak Disisleri Bakani (1983-1991) olmasinin yani sira pek çok üst düzey siyasi görev üstlenen Tarik Aziz de Hristiyan'di. Oysa Bati'da, üstelik Misir veya Irak ölçegindeki bir devlette, Müslüman Anayasa Mahkemesi Baskani veya Disisleri Bakani görülmemistir. 141 yil boyunca Protestan mezhebine mensubiyetin milletvekilligi için ön sart sayildigi Ingiltere'nin aksine Osmanli'da Meclis-i Mebusan'a seçilmek için mezhep veya din sarti kosulmamis, Avrupa parlamentolarinda bugün dahi görülmeyen bir dini çesitlilik Istanbul'da Meclis-i Mebusan'da temsil edilmistir. Türkiye siyasi tarihinde de seçilmeye yeterli büyüklükte bir nüfusa sahip azinlik din (Ermeni, Musevi, Rum, Süryani) ve mezheplerinden (Alevi, Caferi, Nusayri ve benzeri) milletvekilleri ve belediye baskanlari dahil siyasi temsilciler seçilmistir. Bununla birlikte benimsenen Fransiz tipi laiklik anlayisi ve onun uzantisi siyasi kültür nedeniyle sadece azinlik degil Sünni Müslüman çogunluktan siyasi temsilciler dahil dini inançlarini ifade etmekten ve kamuya açik ibadetten kaçindiklari için milletvekillerinin din-mezhep veya inanç tercihleri çogunlukla ulusal kamuoyu tarafindan bilinmemistir. Sonuç olarak, azinlik din ve mezheplerinin siyasette temsili konusu Bati Avrupa'nin Bati disi dünyaya karsi üstünlük iddia edebilecegi bir konu degildir. Bununla birlikte Müslüman kimligini sahiplenen bir siyasetçi olarak Hamza Yusuf'un Iskoçya hükümetinin basina gelisini, özellikle Avrupa genelinde olumlu bir örnek olmasi ümidiyle temkinli bir iyimserlikle karsilamak mümkündür.
[1] Sener Aktürk ve Yury Katliarou, "Institutionalization of Ethnocultural Diversity and the Representation of European Muslims", Perspectives on Politics 19, no.2 (2021): 388-405. https://www.cambridge.org/core/journals/perspectives-on-politics/article/institutionalization-of-ethnocultural-diversity-and-the-representation-of-european-muslims/597238E3A2AC714151F431FD23879EED#article
[2] Sener Aktürk, Siyasal Mühendislik ve Avrupa'da Dindar Muhafazakar Müslümanlarin Dislanmasi, SETA, 2018. https://setav.org/assets/uploads/2018/10/122.Siyasi-Mu%CC%88hendislik-tamrapor.pdf
[3] Sener Aktürk, "Comparative Politics of Exclusion in Europe and the Americas", Comparative Politics 52, no.4 (2020): 695-719. https://www.jstor.org/stable/pdf/26976032.pdf
[Prof. Dr. Sener Aktürk, Koç Üniversitesi Uluslararasi Iliskiler Bölümü Ögretim Üyesi]
* Makalelerdeki fikirler yazarina aittir ve Anadolu Ajansinin editöryal politikasini yansitmayabilir.
Bu yazida yer alan fikirler yazara aittir. Hikmet Akademisi’nin bakis açisini yansitmayabilir.
DEPREM DİRENÇLİ KENTLER İÇİN BELEDİYELERDE YENİDEN YAPILANMA (3)