İbrahim ve Odysseus

Bazen bir rüzgâr eser ve yerdeki yaprakları havalandırır. Ya da bir olay hâsıl olur ve sıradan insanları topraktan kopararak gökyüzüne yükseltir. Toprağın üzerinde sürünmekte olan bu insanlar birden kanatlanarak değişiverirler. Sadece kendileri değişmekle kalmaz, toplumu ve tarihi de değiştirirler. O yükselme anlarındaki insanların meselelere bakışları da farklılaşır.
İbrahim ve Odysseus
Ümit AKTAS
Ümit AKTAS
Eklenme Tarihi : 18.04.2024
Okunma Sayısı : 356

İbrahim ve Odysseus

Bazen bir rüzgâr eser ve yerdeki yaprakları havalandırır. Ya da bir olay hâsıl olur ve sıradan insanları topraktan kopararak gökyüzüne yükseltir.

Toprağın üzerinde sürünmekte olan bu insanlar birden kanatlanarak değişiverirler.

 

Sadece kendileri değişmekle kalmaz, toplumu ve tarihi de değiştirirler. O yükselme anlarındaki insanların meselelere bakışları da farklılaşır.

Göksel bir bakışa sahiptirler çünkü. Dolayısıyla sıradan insanların gündelik olaylar esnasındaki bakışları kadar, ahlaklarından da uzaktırlar.

Bu yükselme ahlakına mugayir olarak, bir de düşme ahlakı vardır: hazcılık, istismarcılık, süflilik gibi.

Bir de olağan dönemlerin sıradan ahlakı; düz, yaratıcılıktan ve fedakârlıktan uzak, bencil ve küçük şeylerin peşindeki bir ahlak.

Evet, belki özgün bir yaratılışa/yaratıcılığa istinaden bir "huluk/halk/yaratıcılık" olmasa da, görece olarak bir ahlak’tır bunlar.

Tabir caizse insanları kendi durumlarının boyası ile boyayan bir "ahlak".

Uzun zamandır düşünmekteyim, "neden Türkiye’de ve hatta İslam dünyasında, Batı’da olduğu denli ahlaka dair çalışmalar yok?" diye.

Çok gizemli değildi belki cevap. Çünkü İslam, tarih içerisinde genellikle bir devlet dini olmuştur.

Belki aşırı bir deyişle bireyin ya da toplumun dini olmaktan öte, devletin dini.

Dolayısıyla siyaset, iktisat, sanat ve ahlak da ister istemez devletin belirlediği, ürettiği ve bir açıdan da sınırladığı alanlar olmak zorunda kalmış; bunlar yerine fıkıh üzerinde kafa yorulmuştur.

Tartışılan, edinilen ve yaşanan ahlak değil de yasalar, nizamnameler, fakihlerin düsturları olmuştur. 

Siyaset ise halifelik adı altında kutsal bir otokrasiyle sınırlanmıştır.

Yani "yeryüzünde Allah’ın halifesi olma" payesiyle taçlanan bir sultan, aynı zamanda Müslümanların da lideridir.

Dolayısıyla da bu tebaa halifenin buyrukları mucibince hareket edecektir.

Ve hatta giderek insanlar bu padişahların kulları, köleleri ya da sürüleri sayılacaktır.

İktisat, devlete dayanan bir imtiyazdır. Öyle ki mülk ne Allah’ın ne de bireyindir; devletindir.

Sanat ise sarayın ihtişamının göstergeleri olan devasa yapıtların tezyinatından öteye gidememiştir.

Bu koşullarda ise -istisnaları bir yana koyacak olursak- özgür, sorumlu, düşünen ve düşündükleri üzerinde derinleşen mütefekkirler, özgün sanatçılar, farklılığı arayan siyaset insanları, yolculuklarını ve arayışlarını örften ahlaka doğru ilerleten, yeri geldiğinde haksızlıklara isyan eden ahlakçılar ve üretim kadar tüketimin de sınırları ve sınır öteleri üzerinde yol alan iktisatçılar da yetişmemiştir. 

Kimi kurumsal ya da bireysel deneyimler ve arayışlar olmamış değildir.

Mesela Hasan bin Sabit gibi düşünsel bağımsızlığını ve özgürlük anlayışını iktidarın "kaderci" telakkisine rağmen sürdüren bir âlim, "şûra sistemi"ne dair arayışlarını Emeviliğe rağmen sürdürebilen Ömer bin Abdülaziz gibi bir "halife" veya düşünsel çabası fıkhın sınırlarını aşan Ebu Hanife gibi bir "fakih".

Oysa süreç içerisinde, verili iktidarların kaideleri tanrısal bir yazgıya, "şûra ehli" "cennetle müjdelenenler"e, Ebu Hanife’nin özerkliğini korumaya çalışacağı özerk ve sivil bir "fıkh"ise giderek ahlak alanını da asimile eden bir devlet hukukuna dönüşecek, yani ahlak, hukuklaşacaktır.

Siyaset, fıkıh, eğitim ve hatta ilim giderek doğrudan bir devlet faaliyeti halinde geleceğinden özerk toplumsal alanlar kadar özgür ilim ve düşünce insanları da yetişmez olacaktır. 

Ömer bin Abdülaziz’in adalet yolundaki çabalarının önü kesilecek, İzz bin Abdüsselam gibi bir ahlakçı, Şatıbî gibi bir yöntembilimci, İbn Haldun gibi bir toplumbilimci nadirat kabilinden parmakla gösterilecektir.

Ahilik gibi sanatı ahlakla bütünleştirmeye çalışan meslek oluşumları ise doğal olarak önce özerkliklerini, sonra da özelliklerini yitirecektir.

Ahlaki özerkliğin kaybedildiği bir vasat içerisinde ilim insanları fıkha yönelecek ve artık ne ahlak ne de siyaset alanında özerk çalışmalar yapılabilecektir.

Ortaya çıkan kimi özgün çalışmalar ise giderek Yunan düşüncesinin etkisine girecek olan kelama özgü aykırılıklar hanesine yazılacaktır. 

Ahlak ise esasen düşünmek kadar yapmak ve hatta yaratmakla, toplumun ve insanın yenilenmesiyle ilgili bir alan.

Ancak yeni bir dünya tasarımı varsa ahlakilik de bu tasarımın etkinleşmesi esnasında zuhur edebilecektir.

O nedenle ancak büyük toplumsal alt üst oluşlar, devrimler, yeni bir çığır açan peygamberler veya önemli düşünürler bir ahlak ortaya koymuşlardır.

Hz. Muhammed’in deyişiyle, her kim güzel bir çığır açarsa ahirette bunun oluşturduğu sonuçlardan yararlanabileceği gibi, her kim de kötü bir çığır açarsa o da bunun oluşturduğu yanlışlıkların sonuçlarına katlanacaktır.  

Bu anlamda ahlaki anlayışlar, buna öncülük eden şahsiyetler veya olaylar esnasında ortaya çıkan yeni bir toplumsal inşanın ürünü ve hatta doğrudan bu sürecin ifadesi olarak ortaya çıkar.

Tıpkı Hacı Bayram Veli’nin dizelerinde ifade ettiği gibi:  

Ben bir ulu şara vardım
Ol şarı yapılır buldum
Ben dahi anda yapıldım
Taşla toprak arasında


Kuşkusuz ki buradaki şehir kadar yapılma, taş ve toprak, birer nesne olmanın ötesinde, yapılmaya, yaratılmaya, yaratıcılığa dair birer remz, dahası birer kavramdır.

Mevzu ise şehirle birlikte halk edilmekte olanın temel olarak insan olduğudur.

Öyle ki insan burada hem yapılan hem de yapandır ki bu süreç tam olarak ahlak kavramının konusudur.

Zira halk edilmekte olan insan ile birlikte onun ahlakıdır. Varoluşçu düşünür Heidegger"ne yapmalı?" sorusunun yerine "nasıl düşünmeli?" sorusunu koyarken, Ali Şeriati de "ne yapmalı?" sorusuna karşılık olarak "daha yeterince konuşmadık, müzakerelerde bulunmadık ki yapmaya da başlayalım" cevabını verir.

Önemli olan ise salt bir birlikte oluştan ziyade, bu birlikteliğin insani varoluşu masseden baskıcılığından nasıl kurtularak sahici ve özgür bir varoluşa ulaşılabileceğidir.

Bu anlamda aydınlanan bir düşünür, Platon’un mağara alegorisinde olduğu gibi yeniden dönmelidir halkının arasına; mağaraya ve oradaki yoldaşlarını aydınlatmaya.

Yoksa bunu yapmak yerine yoldaşlarını da mağaradan kurtulmaya, mekânlarını terk ederek kendisiyle birlikte özgürleşecekleri bir seferiliğe mi çağırmalıdır?

Ki, işte burada yollar çatallanmakta, sorunu sorunsallaştıracak olan bir mekân ve insan ilişkisi ortaya çıkmaktadır.

Hem, şehir nedir? Bir oluş mu yoksa olgu mu? Bir yurtlanma mı yoksa bir yolculuk mu?

Eve/yurda dönüş ile hakikate doğru gidiş, yurttaşlık/mukimlik ile yolculuk/seferilik arasındaki aykırılık, İbrahim ile Odysseia arasındaki temel farklılıktır.

Esasında onların hayatları içerisinde izledikleri yol, iki temel ahlaki izleğin de simgeleridir.

Biri evine/yurduna dönmek ve mülkiyetini korumak isterken, öteki kendisini ve dünyayı yenilemek için varını yoğunu ardında bırakarak yürüdüğü coğrafyalara yıldızlar eken bir yolculuğa çıkar.

Biri kapitalizme dek varacak olan bir mülkiyetçi ahlakın ve sömürgeci faaliyetin içerisindeyken, diğeri yurtlanmayı değil de toplumsal özerkliği korumanın endişesi içerisindedir.

Yurt sınırlanmak, yerleşmek, yerini tahkim etmek ve o yere ait olmayanları ötekileştirmek anlamlarına gelir.

Toplumsal bir özerklik ise başat değer olan özgürlüğü ve birlikte oluşa dair bir ahlakı esas alır. Sair değerler ise işte bu şartlar içerisinde biçimlenecektir.

yazının orjinali için bakınız:https://www.indyturk.com/node/715706

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Hikmet Akademisi'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.

YAZARA AİT BÜTÜN YAZILAR
1 Egemen bakışın açmazı2 Ezilenlerin çelişkisi3 Sömürgecilik4 Eleştirel özgürlük ve ahlak5 Gösteri Toplumu6 Göçmenler, köylüler ve madenler7 Trajik bir mesele olarak Filistin ve soytarılar8 Taha Abdurrahman9 Sörfçü ve göçebe10 Dayanışma ve kapitalistleşme11 Doğru soruları soramamak12 Göçmenler, kitleler ve linç kültürü13 Filistin direnişi ve sivil itaatsizlik14 Siyasal ahlak15 Fırtına öncesi sessizlik16 Her Dem Yeni Doğarız17 Nükleer silahlanma ve güç zehirlenmesi18 Adalet ve Hakkaniyete Dair19 Yollar ve tarihsicilik20 İhtişam ve sefalet21 İbrahim ve Odysseus22 Yoksullaşma tepkisi, Gazze öfkesi23 VİCDAN MAHKEMESİ24 Yaşama Sevinci25 Heterotopik bir mücadele alanı olarak başörtüsü26 Adaletin dağıtımı, dağıtımın adaleti27 Humeyni, devrim ve velayet-i fakihlik meselesi (2)28 Humeyni, devrim ve velayet-i fakihlik meselesi (1)29 Dilde yurtlanmak (1)30 Fair Play31 Neden32 Siyasal ihtiras33 FİLİSTİN VE HAC34 Sömürgecilik ve maduniyet35 Osmanlı ve cumhuriyet36 KURU OTLAR VE TAŞRA37 Sınırlarda dolaşmak38 İSRAİL39 Gazze'de dile gelen40 Filistin direnişi ve Hamas41 Yeni sömürgecilik42 Savaş ve barış43 Aykırı bir muhafazakâr: Heidegger44 Gandi ve şiddet dışı direniş45 Politikacı, göçmen ve şair46 Nietzsche, Tolstoy ve iyilik47 Trajedinin felsefesi: Dostoyevski ve Nietzsche48 Dini Anarşizim49 Jean Paul Sartre ve özgürlük50 Madunun dili, öfkesidir51 Göçebe tutum52 İttihatçılık ve demokrasi53 Boyun eğmeyen hayalperest: Franz Kafka54 Yollara çıkma vakti55 Müslümanlar, ahlak ve Avrupa56 Islam ve çagdaslik gerilimi57 Islamciligin sagcilasmasi ve ayrilan yollar58 ORUÇLA GELEN59 Pastorallik Fikri ve Raiyetten Insaniyete Dogru Siyaset60 Sessizlik ve Bagis61 Muvahhidden evrensele: Atasoy Müftüoglu (1)62 Paylasma ve Körlük63 Sedat Yenigün Üzerine64 Bayram65 Sorunsallikta Yasamak66 Cahillik67 Bulgur ve Adalet68 Din, Politika ve Felsefe69 20. Yüzyilin Paradigmasi ve Aliya70 Kamusallasma Sikintisi
YORUMLAR
YENİ YORUM YAP
güvenlik Kodu
EDİTÖRDEN
Bizimle sosyal ağlarda bağlantı kurun!